Spotkanie z panią profesor Barbarą Engelking

Pani profesor, dla wielu z nas Basia, co jakiś czas jest naszym gościem. Pytamy ją jakie zmiany ostatnio zaszły w kierowanym przez nią Centrum Badań nad Zagładą ĹťydĂłw Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. „Są zmiany personalne. Z zespołu odszedł profesor Jan Grabowski i kilka innych osĂłb. Jan Grabowski obecnie jest profesorem historii na Uniwersytecie w Ottawie. Nadal wychodzi Zagłada ĹťydĂłw, mimo Ĺźe od 3 lat juĹź nie otrzymujemy dotacji. Robimy to własnymi siłami” - mĂłwi Barbara Engelking, zastępca redaktora naczelnego. „W tym roku tematem wiodącym jest Ĺźycie religijne w czasie zagłady. W przyszłym roku będzie o getcie łódzkim”. „Ponadto wydajemy dzienniki. Zakochuję się w autorze, przywiązuję się do niego i czytanie jego dziennika daje mi poczucie bliskości” - mĂłwi nasz gość. MoĹźe to być dziennik pisany w czasie wojny lub tuĹź po jej zakończeniu.

Przykładem dziennika pisanego przez osobę ukrywającą się jest dziennik Jakuba. Do ĹťIH-u przyniosła go Julia Rogozinska, ktĂłra w czasie wojny udzieliła schronienia Jakubowi. „Znalazłam jego brata, ustaliłam ich nazwisko i inne dane, a odzyskane i opracowane dzienniki obu braci stanowią łącznie 900 stron” - mĂłwi Barbara Engelking. Jakub ukrywał się, nie opuszczał swojej małej, bezpiecznej przestrzeni i zwyczajnie się nudził. Cały czas miał poczucie zamknięcia, ktĂłremu towarzyszył strach i straszna nuda. Czas mijał w oczekiwaniu na osobę, ktĂłra się nim opiekowała. Jednym z aspektĂłw Holokaustu jest bierność - niemoĹźliwość działania, a jednocześnie zdanie się tylko na siebie. Jakub jest prostym człowiekiem, to nie jest intelektualista. Nie napisze powieści, jak mĂłgłby to zrobić ktoś zasymilowany, z wyĹźszym wykształceniem. Jest rok 1943. Jakub ma 28 - 29 lat. Pochodzi z rodziny ĹťydĂłw litwackich, jego matka prowadziła sklepik. Przez okienko widzi jakieś zakłady na Szwedzkiej - czyli tam się ukrywa. Brat otworzył knajpkę na Czerniakowskiej. Reszta rodziny jest w getcie i ostatecznie tam zginie. Brat ma polską narzeczoną i mimo Ĺźe się nie ukrywa, a ludzie wiedzą kim jest, nikt go nie zdradza. Jakub początkowo chodził po mieście, ale nie ujawniał swojej toĹźsamości. Sprzedawał gazety Niemcom stacjonującym w koszarach. Kupował od nich kalesony i sprzedawał na ulicy. Szmuglował Ĺźywność do getta. W maju 1943 roku ukrył się u Julci w jej zrujnowanym mieszkaniu. Julcia to była młoda Polka z dzieckiem. Tworzyli udany związek. Jednak Jakub się nudził, nie miał nic do roboty. Czuł się bezpiecznie, ale zaczął podejrzewać, Ĺźe Julcia zdradza go z jego bratem. Stale o tym myślał, bardzo cierpiał, ale nic nie mĂłwił. Zaczął mieć pretensje do brata, Ĺźe nie pomaga rodzicom, Ĺźe za rzadko go odwiedza i tak nieustannie się nakręcał. O tym wszystkim napisał w dzienniku. Ostatecznie zdecydował się na wyjście. Opuścił kryjĂłwkę. Przed wybuchem powstania przeniĂłsł się do brata. O dalszych losach Jakuba wiadomo z dziennika brata. Jakub przystąpił do powstania, jednak nie był przygotowany do walki i przepadł bez wieści. Jego brat, Bolesław Mały, wyszedł z Warszawy razem z polską narzeczoną. Po wojnie Julcia przyniosła pamiętnik Jakuba do ĹťIH-u. Oba dzienniki doczekały się opracowania.

Jest więcej podobnych historii par polsko-żydowskich, prostych ludzi, gdzie ani u nich, ani w ich otoczeniu nie ma śladu antysemityzmu. Z serii dzienników, żywych świadectw tamtych czasów, wyjdzie jeszcze kilka książek. Teraz jest moda na nową humanistykę. Co drzewa widziały, co by opowiedział kot Bimbuś, gdyby mógł mówić. Co on przeżył. Analizuje się przeżycia zwierząt i drzew z czasów wojny. Chociaż, racjonalnie myśląc, to co drzewa widziały jest raczej dowodem bogatej wyobraźni autora opisu. Inna sprawa to żywi świadkowie. Czy świadkowie mieszkający koło Treblinki czuli specyficzny zapach spalenizny i czy ten zapach do dziś pamiętają. Barbara Engelking w swojej nowej pracy piszę też o świadkach zero. O ludziach, którzy wyszli spod trupów. Przeżyli własną egzekucję. Taką osobą jest malarz Jonasz Stern urodzony w 1904 roku. Był w obozie zagłady w Brzezince, skąd uciekł i wrócił do lwowskiego getta, bo tam czuł się bezpieczny. W czerwcu 1943 roku getto we Lwowie zlikwidowano. Rozstrzelano wszystkich, którzy tam byli. Jonasz Stern przeżył tę egzekucję i wyszedł spod sterty trupów.

Profesor Barbara Engelking nie czuje się „ofiarą” IPN. Nie chce, by ją zaliczono do takiej kategorii. „Robię to co chcę i juĹź. Prowadzimy badania, wydajemy książki. Jest smutno, panoszy się antysemityzm, robią Polsce obciach za granicą, ale my robimy swoje” - mĂłwi nam.

A teraz parę słów o Międzynarodowej Radzie Oświęcimskiej. Powstała po kryzysie na Ĺźwirowisku. Powołał ją premier Jerzy Buzek w 2000 roku. Jej rolą było doradzanie w trudnych sprawach. W radzie byli między innymi: Władysław Bartoszewski (przewodniczący), Israel Gutman oraz byli więźniowie - Polacy, Ĺťydzi, Romowie. Niestety, z biegiem lat ci ludzie umierali. W 2012 roku profesor Bartoszewski wciągnął do rady Barbarę Engelking, ktĂłra następnie została jej przewodniczącą. „To był nadzĂłr nad wszystkimi obozami zagłady, miliony zwiedzających rocznie. Stałe dylematy sprowadzały się do tego, jak zorganizować wystawę w Sobiborze, Bełżcu, Chełmnie czy w Treblince, gdzie chcieliśmy zmienić dyrektora, ale się nie udało. Tam jest teraz nowa rada i oni metodą faktĂłw dokonanych robią co chcą”. Ostatnia kadencja Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej skończyła się w połowie roku 2018 i nie powołano nowej. Dziennikarze pytają o powody, ale nie dostają odpowiedzi. Innym ciekawym problemem są toczące się obecnie procesy. Profesor Jan Grabowski wytoczył proces Reducie Dobrego Imienia, ktĂłra wysyłała oczerniające go listy do Uniwersytetu w Ottawie, gdzie obecnie pracuje. W kwietniu 2020 roku będzie pierwsza rozprawa. Drugi proces dotyczy domniemanego zniesławienia, jaki Barbarze Engelking wytoczyła pani, ktĂłrą uraził fragment książki „Dalej jest noc”. Jednak teraz sądy są tak zatkane, Ĺźe nie wiadomo, kiedy ten proces się odbędzie.

Profesor Barbara Engelking zajmuje się też snami, które ludzie mieli w czasie wojny. To był jeden ze sposobów przeżywania wojny. Wtedy ludzie mieli sny prorocze. Ktoś bliski przychodził we śnie i mówił idź tam, albo nie idź. Ludzie w to wierzyli. Dziś w to powątpiewamy, pytamy czy to nie zdarzało się post factum. Jednak ludzie o tym mówili. Zapisywali to w dziennikach. A oto przykład. Rodzina - ojciec, dwoje starszych dzieci z pierwszego małżeństwa i obecna żona z ich małą córeczką, ukrywali się w piwnicy. Musieli jednak zmienić miejsce, bo zimą były widoczne ślady na śniegu. Rozdzielili się. Małżeństwo z córeczką ukryło się u znajomych w stodole. Reszta poszła do lasu. Wkrótce ojciec dowiedział się, że Niemcy ich złapali i zabili. Bardzo cierpiał, obwiniał się za to nieszczęście. Postanowił powiesić się. Tymczasem jego żonie przyśniła się nieżyjąca pierwsza żona, która ją uprzedziła, że nieszczęsny ojciec chce się powiesić. I tak w porę uniknięto tragedii. Okazało się też, że reszta rodziny przeżyła. Informacja o ich złapaniu była nieprawdziwa.

Inny duży projekt, który prowadzi profesor Barbara Engelking, dotyczy Żydów, którzy w czasie wojny ratowali Żydów. Informacje o tym można miedzy innymi czerpać z adresów, pod którymi Żydzi ukrywali się w Warszawie po aryjskiej stronie.

To było bardzo ciekawe spotkanie.

Sprawozdanie na podstawie zapisu elektronicznego sporządziła Aleksandra Kopystyńska